Âm vang giao hưởng núi rừng đồng bào Raglai

Giữ cho mã la vang mãi

Mã la không chỉ là nhạc cụ phổ biến mà quan trọng hơn là nhạc cụ tiêu biểu của người Raglai. Bởi vì, mã la vừa là tài sản quý giá lại vừa là vật thiêng của gia tộc. Nói rõ hơn, thiêng là vì mã la có thể thay mặt cho gia tộc hướng về tổ tiên, ông bà trong các lễ hội của người Raglai. Theo đồng bào Raglai, ngày xưa mã la đóng vai trò là thần bảo vệ, thần tiên tri, báo hiệu điều lành, điều dữ cho dân làng biết để ứng phó. Hát và kể chuyện một đoạn trong sử thi Uya-Yuhea, Nghệ nhân ưu tú Katơr Thị Sính, thôn Ma Ty (xã Phước Tân), chia sẻ với chúng tôi về nội dung sử thi: Đêm đám cưới của Uya, tiếng mã la đã báo tin dữ: “Patao Tamul đang sắp sửa kéo quân đến đánh làng Uya để cướp vợ đẹp và chiếm dân làm tôi tớ. Nhờ biết trước, nên 2 anh hùng Uya và Yuhea đã đề phòng được tai hoạ”.

Trong các nghi lễ của đồng bào Raglai ngày nay, nhất là trong các lễ hội còn lưu giữ như: Lễ ăn đầu lúa, lễ bỏ mả… thì không thể thiếu mã la. Tiếng mã la tượng trưng cho người dẫn đường, lời mời mộc, thỉnh cầu ông bà, tổ tiên… về chung vui với dòng tộc, con cháu.

Vốn ít thổ lộ tình cảm bằng lời nói. Mã la là nhạc cụ duy nhất trong gia tộc để mọi người gởi gắm tình cảm, ước mơ và giáo dục con cái luôn nhớ về cội nguồn, ý thức gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc. Cách đây 6 năm, xã Phước Thắng (Bác Ái) được Hội Văn nghệ dân gian tỉnh chọn thí điểm thành lập các đội “Mã la gia tộc Raglai”. Công tác tuyên truyền, vận động đồng bào hiểu được mục đích, ý nghĩa và nâng cao nhận thức để giáo dục con cháu trong tộc họ về ý thức bảo tồn và phát huy nhạc cụ truyền thống của cộng đồng mình đã được địa phương và các ngành quan tâm…

Chúng tôi đến gặp ông Mai Thắm, thôn Mai Oai, xã Phước Thắng (Bác Ái) là một trong những nghệ nhân ưu tú tâm huyết với nhạc cụ mã la. Nhiều năm qua, được sự trợ giúp của Hội Văn nghệ dân gian tỉnh vận động thành lập đội mã la gia tộc, ông đảm nhận việc truyền dạy cho 2 tộc họ Pi Năng và Patâu Asá, với các cháu có độ tuổi từ 11-14 tuổi. Giờ đây, con cháu trong tộc họ đã biểu diễn thuần thục nhạc cụ và có nhiều chuyến lưu diễn trong và ngoài tỉnh. Cũng nhờ vậy mà năm 2015, ông Mai Thắm được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Ông tâm sự: Trước đó, tôi rất lo lắng về sự mai một của nhạc cụ mã la. Nhưng giờ các cháu nhỏ tuổi vừa học chữ, vừa học mã la, làm tôi vui lắm và đó là cách tốt nhất để bảo tồn nét văn hóa độc đáo của dân tộc mình. Nghệ nhân ưu tú Pi Năng Thị Kính, cho biết: Tộc họ tôi chỉ truyền dạy mã la cho con gái vì đồng bào Raglai theo chế độ mẫu hệ; còn con trai khi lớn lên đi lấy vợ và đi nơi khác sống, mình vừa mất đội, vừa mất các bài nhạc đã dạy. Bằng cách như thế mới giữ được nét văn hóa của dân tộc Raglai.

Bằng sự cố gắng và nỗ lực, Hội Văn nghệ dân gian tỉnh đã thành lập các đội mã la gia tộc ở hai xã Ma Nới (Ninh Sơn) và xã Phước Hà (Thuận Nam). Tìm đến xã Phước Hà (Thuận Nam), chúng tôi được anh Tạ Yên Mơn, Phó Chủ tịch UBND xã cho biết: Hầu như các tộc họ ở địa phương đều biết đánh mã la. Trong Lễ hội Ăn đầu lúa của các gia tộc ở làng Giá, Là A… âm vang mã la đã vang lên bởi những bàn tay điêu luyện của nghệ nhân và làm cho lễ hội được linh thiêng, nhộn nhịp hơn.

Nỗi niềm trăn trở

Đến nay, toàn tỉnh có 20 đội mã la gia tộc; các nghệ nhân dân gian Raglai đang miệt mài truyền dạy, chuyển giao cho con cháu. Nghệ nhân ưu tú Mai Thắm, bộc bạch: Tuy việc truyền dạy mã la tại tộc họ mấy năm qua có chiều hướng phát triển tốt, nhưng sau khi các cháu học hết phổ thông đi học và đi làm ăn xa thì việc tập luyện mã la sẽ không còn được duy trì như trước nữa. Đặc biệt, số lượng mã la tại các gia tộc không đủ, thường xuyên phải đi mượn nơi khác khi tập luyện nên ít nhiều ảnh hưởng đến tâm lý học đánh mã la của các cháu.

Một trong những cách bảo tồn hiệu quả mã la của đồng bào Raglai đó là duy trì việc truyền dạy mã la trong gia tộc cho các lớp thanh niên trẻ, nhất là các cháu gái từ 12-14 tuổi. Vì các cháu này luôn ở tại làng và dù khi trưởng thành, thì các gia tộc vẫn duy trì được đội mã la, với chế độ mẫu hệ “mẹ truyền con nối”. Và giá trị bảo lưu, phát huy di sản văn hóa của tộc người Raglai sẽ được nâng lên.

Dạy mã la tại tộc họ của đồng bào Raglai tuy có gặp khó khăn, nhưng với tâm huyết, nỗ lực của cộng đồng trong việc bảo tồn nét đẹp văn hoá phi vật thể mã la, thì tin rằng mỗi khi có dịp đến với đồng bào Raglai, với bộ nhạc từ 2 đến 11 chiếc mã la khác nhau cùng hoà tấu lên, chúng ta lại được nghe những âm thanh độc đáo của mã la như bài giao hưởng âm vang núi rừng.